Psychologia osobowości w pigułce
Na nasze zachowanie ma wpływ wiele czynników, np. sytuacja, w której się znaleźliśmy, to, jacy jesteśmy, czego doświadczyliśmy wcześniej. Te czynniki można podzielić na: sytuacyjne (nie związane bezpośrednio z nami, zewnętrzne) oraz osobowe (z nami bezpośrednio związane, wewnętrzne). Zarówno jedne jak i drugie mają realny wpływ na to, jak się zachowujemy. Jednak, czy jest coś, co decyduje o naszym zachowaniu? Co ma większe znaczenie dla naszego zachowania: środowisko, w którym żyjemy, czy nasze geny? Czy kierują nami nieświadome motywacje czy nie? Na te (i inne) pytania próbuje znaleźć odpowiedzi psychologia osobowości.
Czym jest osobowość?
Potocznie (niepsychologicznie) słowa osobowość używa się jako określenie osoby, która zdecydowanie wyróżnia się pod względem jakiejś cechy od innych. W drugim znaczeniu (bliższym definicjom psychologicznym) oznacza sposób, w jaki człowiek się zachowuje i jaki jest. W psychologii osobowości zwraca się uwagę na to, że nasze zachowanie jest zmienne w czasie, inaczej zachowujemy się, gdy jesteśmy dziećmi, a inaczej już jako dorośli. Z drugiej strony w podobnych sytuacjach będziemy zazwyczaj reagować podobnie, czyli nasze zachowanie jest zazwyczaj spójne. Najczęściej możemy również wskazać pewne nasze stałe cechy, które raczej nie ulegają gwałtownym zmianom, np. towarzyskość, otwartość.
Teorie osobowości
Głównym zadaniem teorii osobowości jest wyjaśnianie i przewidywanie naszego zachowania. To z kolei może okazać się przydatne, np. w poszukiwaniu szans rozwoju osobistego, zawodowego. Istnieje wiele różnych (choć pod niektórymi względami podobnych do siebie) teorii osobowości. Można je jednak podzielić na 4 główne grupy:
Teorie psychodynamiczne
Koncentrują się one na nieświadomych, czyli tych, z których nie zdajemy sobie sprawy, motywach naszego zachowania. Zgodnie z tą teorią naszym zachowaniem w dużej mierze kierują nieuświadomione pragnienia, które domagają się zaspokojenia. Teorie te zwracają również szczególną uwagę na celowość naszego zachowania, czyli na fakt, że wszystkie nasze zachowania mają jakiś cel oraz jakąś przyczynę. Do tej grupy można zaliczyć teorię osobowości zaproponowaną przez Zygmunta Freuda. Zakładała ona istnienie nieustannych konfliktów między trzema częściami osobowości:
- id – część odpowiedzialna za nasze pierwotne popędy. Czerpanie przyjemności jest dla niej najistotniejsza.
- ego – stara się pogodzić popędy id z ograniczeniami nakładanymi na nas przez rzeczywistość. Jego zadaniem jest również radzenie sobie z rzeczywistością, kontrola nad sobą, ocenianie.
- superego – zawsze poszukuje perfekcji, umożliwia działanie zgodne z wyznawanymi przez nas wartościami i normami. Wskazuje, co można robić, a czego nie.
Teorie strukturalne
Te teorie skupiają się głównie na analizie tendencji do różnych zachowań. Uwagę poświęca się również rozwojowi człowieka, zmian zachodzących pod wpływem wieku oraz kwestii dziedziczenia cech. Poszukuje się różnych cech, które mogą stanowić strukturę osobowości, czyli opisywać nas wszystkich. Przykładem takiej teorii jest Pięcioczynnikowy Model Osobowości stworzony przez Paula Costę i Roberta McCrae. Zakładał on, że osobowość składa się z 5 czynników:
- neurotyczności – podatności na stres, skłonności do przeżywania negatywnych emocji,
- ekstrawersji – poziomu energii, aktywności,
- otwartości na doświadczenie – ciekawości, tolerancji,
- ugodowości – nastawienie do innych ludzi,
- sumienności – wytrwałości w działaniu, zorganizowania.
Teorie uczenia się
Te teorie kładą nacisk na to, w jaki sposób uczymy się pewnych zachowań. Duże znaczenie ma również to, w jakim żyjemy środowisku. Zwracają także uwagę na rolę sytuacji w kształtowaniu naszego zachowania. Przykład stanowi tutaj teoria społecznego uczenia się autorstwa Alberta Bandury. Według niego nowych zachowań nabywamy w szczególności przez:
- uczenie się przez konsekwencje własnych czynów,
- uczenie się przez obserwację zachowań innych osób (tzw. modelowanie).
Teorie skupione na doświadczeniu
Te teorie koncentrują się na tym, jak odbieramy świat nas otaczający i jak wpływa to na nasze zachowanie. Przykładem takiej teorii może być teoria stworzona przez Abrahama Maslowa, której częścią jest powszechnie znana piramida potrzeb. Twierdził on, że bez zaspokojenia potrzeb niższego rzędu nie będziemy podejmować działań na rzecz zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. Obecnie przyjmuje się, że jest to możliwe, czyli osoba bez zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa może zaspokajać swoją potrzebę samorealizacji. Hierarchia potrzeb Maslowa jednak pozostała i wydaje się nieźle odzwierciedlać nasze ludzkie potrzeby.
Podsumowanie
Odpowiedzi na pytania postawione we wstępie niestety jednoznacznej nie uzyskamy. Nasze zachowanie jest niezwykle złożonym procesem nie tylko pod względem czysto biologicznym (jak to się dzieje, że gdy chcę ruszyć ręką, to nią ruszę?), ale również psychicznym (dlaczego robię to, co robię?). Wszystkie teorie osobowości pomagają nam tę złożoność zrozumieć, jednak z pewnością o osobowości nie wiemy wszystkiego i zdecydowana większość z tych pytań dalej pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi.