Rozwój mowy dziecka
Rozwój mowy dziecka przebiega według ustalonej kolejności, przechodząc pewnymi etapami. Czas, w którym się one pojawiają jest w zasadzie stały, dopuszczalne są jednak pewne przesunięcia, nie większe niż 6 miesięcy. Każdy z tych etapów charakteryzuje się swoistymi dla niego osiągnięciami dziecka, które zmieniają zasadniczo jego sposób komunikowania się z otoczeniem.
Charakterystykę rozwoju mowy przedstawił Leon Kaczmarek[1] dzieląc go na 4 główne etapy: okresu melodii, okresu wyrazu, okresu zdania oraz okresu swoistej mowy dziecięcej.
Okres melodii, obejmujący pierwszy rok życia jest stadium przedjęzykowym.
Mimo iż w tym czasie nie rozwija się mowa właściwa, to jest to ważny etap przygotowawczy. Narządy oddechowe, artykulacyjne, fonacyjne oraz funkcja słuchowa są doskonalone. Podstawowymi formami wokalizacji będącymi sygnałami apelu są płacz, krzyk, głużenie
i gaworzenie. Od 6 miesiąca życia płacz oraz gaworzenie są wykorzystywane przez dziecko celowo aby zwrócić uwagę otoczenia. Moment ten uważa się za istotny w rozwoju mowy
i socjalizacji dziecka, uświadamia sobie ono bowiem, że intencjonalnie produkowane twory głosowe mogą spełniać określona funkcję – coś oznaczać oraz że za ich pomocą coś konkretnego można uzyskać. W tym czasie obserwuje się również proste rozumienie wypowiedzi, w którym najistotniejszą rolę spełniają cechy prozodyczne mowy (akcent, intonacja, melodia głosu) oraz kontekst sytuacyjny. Pod koniec tego okresu słowo staje się jedynym, zawsze stałym elementem – bodźcem warunkowym, za którego pomocą dziecko wyraża swoje intencje. W tym czasie dziecko rozumie już i wypowiada kilka słów, przy czym umiejętność rozumienia wypowiedzi (na każdym etapie) wyprzedza zdolność czynnego posługiwania się językiem.
Okres wyrazu przypada na czas od pierwszego do drugiego roku życia dziecka.
Jest to etap charakteryzujący się jednowyrazowym sposobem wypowiedzi. Dane słowo oznacza zarówno przedmiot, czynność i stosunek do danego zjawiska. Co więcej to samo słowo, może mieć różne znaczenie w zależności od sytuacji, melodii, czy gestów. W fazie tej rozwój języka ukierunkowany jest na zawężanie znaczeń, wzbogacanie słownika dziecka w zakresie jakościowym i ilościowym oraz rozbudowę systemu fonetycznego. Wtedy również pojawiają się początki fleksji. Próbuje się co prawda określić zasób słownictwa dziecka jakie posiada w poszczególnych miesiącach[2] (w 12. miesiącu – 3 słowa, w 15. miesiącu- 19 słów, w 18. miesiącu – 22 słowa, w 21. miesiącu – 118 słów, w 24. miesiącu – 272 słowa) podkreśla się jednak znaczne zróżnicowanie indywidualne.
Okres zdania przypada na trzeci rok życia. Zlepki wyrazowe przekształcają się wówczas najpierw w równoważniki zdań, a następnie w trzy i więcej wyrazowe zdania. Rozpoczyna się wtedy proces gramatyzacji wypowiedzi, znacząco wzbogaca się słownik (z trzystu słów w wieku 2 lat do tysiąca wyrazów w wieku 3 lat) i ustala się system fonologiczny. Poza zdaniami pojedynczo rozwiniętymi zaczynają stopniowo pojawiać się zdania złożone (początkowo współrzędnie, następnie podrzędnie złożone). Wypowiedź dziecka staje się coraz bardziej zrozumiała oraz przybliżona do wzorca fonetycznego poszczególnych wyrazów.
Okres swoistej mowy dziecięcej przypada na 3. – 7. rok życia dziecka. Jest to etap,
w którym następuje doskonalenie mowy we wszystkich zakresach. Dzieci mające trzy lata mają już opanowane podstawy systemu języka w zakresie fonetycznym, morfologicznym oraz syntaktyczno- semantycznym. Jednak ich zasób słownictwa jest jeszcze nieduży, a system gramatyczny nie w pełni ukształtowany. Licznie tworzone są neologizmy słowotwórcze oraz fleksyjne.
Jak podaje D. Emiluta-Rozya[3] dzieci trzyletnie powinny już wymawiać prawidłowo głoski takie jak: (a, o, u, y, i, p, b, m, pi, bi , mi, f, v, fi, vi, t, d, n, ń, l, i, ś, ź, ć, dź , k, g , ki, gi, h/ch, i̯, ł). Zastępowanie głosek (k, g) głoskami (t, d) oraz mylenie głoski (h/ch) i (ł) nie stanowi jeszcze problemu, uznawane jest za normę rozwojową. Jeżeli jednak głoski te nie ustabilizują się do 4 roku życia należy zgłosić się do logopedy. Głoski (s, z, c, dz) są najczęściej artykułowane jako (ś, ź, ć, dź), podobnie pojawiające się jako ostatnie w rozwoju artykulacji dzieci głoski (sz, rz, cz, dż), które zastępowane są przez (s, z, c, dz) lub przez (ś, ź, ć, dź). Głoska (r) wymawiana jest jako (l) lub (j).
W wieku czterech lat dzieci powinny już prawidłowo wymawiać głoski (s, z, c, ʒ), niektóre z nich prezentują artykulację głoski (l), która przechodzi w drżący dźwięk (r) lub też pełne wręcz wymówienie głoski (r).
U dzieci pięcioletnich wymowa doskonali się, wymawiają one poprawnie
(sz, rz, cz, dż), a wszystkie dźwięczne głoski brzmią dźwięcznie. Często głoska (r) jest już wymawiana poprawnie, czasem daje się zauważyć zjawisko hiperpoprawności, czyli wymawiania głoski (r) tam gdzie powinna być głoska (l), szczególnie w wyrazach,
w których głoski te występują obok siebie.
W czasie okresu przedszkolnego dziecko sukcesywnie poszerza swój słownik, coraz sprawniej posługuje się zasadami gramatyki i fonetyki i w efekcie w wieku 6 – 7 lat swobodnie operuje językiem potocznym bez trudu porozumiewając się z innymi ludźmi. Pod koniec okresu przedszkolnego mowa jest już kontekstowa, jest bowiem zrozumiała we wzajemnych związkach pomiędzy słowami tworzącymi wypowiedź,
a więc w swojej strukturze językowej. Mowa staje się niezależna zarówno od sytuacji oraz jej pozawerbalnych składników.
Proces doskonalenia mowy na dalszych etapach nie jest już tak dynamiczny.
Jak podaje E. Słodowik-Rycaj[4] jeżeli z jakiegoś powodu rozwój w pierwszych okresach życia dziecka ulegnie zakłóceniu, to skutki tego pozostaną na zawsze, objawiając się niewykorzystaniem w pełni jego możliwości. Pierwsze 6 lat życia dziecka uznaje się za okres krytyczny dla mowy, po którym to podejmowane działania są znacznie mniej skuteczne.
Uogólniona ocenę prawidłowego tempa rozwoju mowy podaje T. Zalewski[5]: „Gaworzenie pojawić się powinno w 6. miesiącu życia, pojedyncze słowa na pierwsze urodziny dziecka. Proste zdanie powinno być wypowiadane w czasie trzecich urodzin,
a na czwarte urodziny dziecko powinno umieć opowiedzieć krótką bajkę.” Zaznacza jednak, iż opóźnienia nie większe niż pół roku nie powinny budzić niepokoju ( z wyjątkiem etapu gaworzenia).
[1] Kaczmarek L. (1982) Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin, s. 52 -55.
[2] Słodownik- Rycaj E. (2000), O mowie dziecka. Jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju, Wydawnictwo Akademickie „Żak s. 16.
[3] Emiluta-Rozya D. (2006), Wspomaganie rozwoju dziecka w rozwoju przedszkolnym, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa, s. 10.
[4] Słodownik- Rycaj E. (2000), ) O mowie dziecka. Jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 18.
[5] Zalewski T. (1992) Opóźniony rozwój mowy, PZWL, Warszawa, s. 14.